Denizaltı fiyatlarının da içinde incelendiği bir makaleyi [1] okuduktan sonra bu bilgileri temel alarak kapsamı özellikle Türkiyenin denizaltılarını da içine alacak şekilde genişletmek fikri aklıma yatmıştı. Söz konusu çalışma 2005 senesine ait olduğu için YTDP'yi kapsamıyor olsa da bâzı başlangıç verileri içeriyordu. Böylece mevcut çalışma temel alınarak kapsamın biraz daha genişletilmesi çok da zor olmadı.

Yine de hemen yazının başında ifâde etmek gerekir ki burada bahsi geçen denizaltı projelerinin maliyetlerini sadece açık kaynaklarla çok hassas olarak tespit edebilmek ve karşılaştırabilmek mümkün değildir!

Fakat ulaşılabilen mevcut verileri kullanarak mesele hakkında bir miktar fikir sahibi olabilecek kadar sınırlı bir değerlendirme yapabilmek muhtemel olabilir. Denizaltı inşa ve ithâl eden pek çok ülkenin muhtelif denizaltı projeleri için imzaladığı anlaşmaların resmi bedellerine genellikle ulaşılabilmektedir. Diğer taraftan bu resmi bedellerin projenin gerçek maliyetini yansıtmaktan uzak olduğu da söylenebilir.

Burada da fiyat değerlendirmeleri için olabildiğince resmi veriler kullanılacaktır fakat İspanyanın sıkıntılı S80 projesi veya Cerbe'den Reis'e dönüşen YTDP gibi bâzı durumlarda gelecek ilâve maliyetler ise ancak tahmin edilmeye çalışılacaktır.

Fakat maliyet tespitinde zorluklar çok çeşitlidir, mesela para birimleri arasında devamlı olarak gerçekleşen değişimler gibi, bâzı denizaltı projeleri hakkındaki verilerin dolar, bâzıları için ise avro cinsinden olması gibi. Karşılaştırmayı yapabilmek için tek bir para birimi kullanmak gerekli olduğundan birim çevirme işlemleri uygulanmalıdır. Ama bu işlem için de başka bir değişken zorluk çıkarmaktadır; zaman.

Mesela Türkiye Almanya ile YTDP¹ sözleşmesini imzaladığında SSM'nin açıkladığı resmi bedel 2,06 milyar avroydu. Geçen zaman zarfında ise avro-dolar-lira arasında çok büyük oranlarda değişiklikler meydana geldi ve projenin tamamlanmasına kadar geçen sürede belki de çok daha büyük değişiklikler söz konusu olabilecektir.

2009 civarında imzalanan sözleşme ile resmi olarak ortaya çıkan Cerbe sınıfının denizaltı başına bedeli 343,3 milyon avro'dur. Temmuz 2009 verilerini esas alırsak bu bedelin karşılığı 738,1 milyon TL veya 483,0 milyon dolar olarak gerçekleşir. Bugünün verilerini esas alırsak ise bedelin 1,05 milyar TL veya 376,0 milyon dolar olarak gerçekleşeceği ortaya çıkar.
Velhâsıl geçen altı senede daha denizaltıların inşaları bile başlamadan TL temelinde proje bedeli yaklaşık %42 kadar artmış oldu...

Bu soruna kısmî bir çözüm bulabilmek için, bu yazıya temel alınan belge dolar cinsinden hazırlandığından diğer denizaltılar da dolar cinsinden ifâde edilecek. Ama hangi zaman dilimindeki kurları kullanmak gerekeceği yine de tartışmaya açıktır ve veriler üzerinde büyük sapmalara sebep olabilmektedir.

Velhâsıl buradaki değerlendirmenin sadece kaba hatlara sahip olduğunu unutmamak gereklidir. Kaldı ki mesele o kadar karmaşıktır ki YTDP projesinin nihai maliyetini proje tamamlanmadan önce projeyi yönetenlerin bile, ellerindeki her türlü veriye rağmen çok hassas olarak tespit edebilmeleri son derece zor olabilir.

Kısa Değerlendirme

Denizaltılar çeşitli amaçlarla ve farklı şekillerde karşılaştırılabilir. Bu karşılaştırma toplam tasarım ve mühendislik çözümü açısından veya etkinlik seviyeleri açısından ele alınabileceği gibi maliyet-etkinlik açısından da gerçekleştirilebilir. Bu makalede ise sadece maliyet odaklı bir inceleme yapılmaya çalışılacağı için birim maliyet üzerinden bir karşılaştırma yapılması söz konusudur.

Birim maliyet ile kast edilen denizaltının bir birim ağırlığı için ödenen para miktarından ibarettir. Birimler çeşitli şekilde seçilebilir, burada tercih edilen kullanım ise denizaltının bir tonu için ödenen dolar olacaktır. Böylece çok farklı denizaltı tasarımlarının belli bir bakış açısına göre karşılaştırılabilmesi bir ölçüde mümkün olabilir.

Resim.1) Günümüzün belli başlı denizaltı tasarımlarına ait öngörülen birim maliyet değerleri. Maliyetlere silah sistemleri dâhil değildir.
Daha iyi verilere ulaşılabilmesi söz konusu olursa bu grafik zaman içinde güncellenebilir. Dünyanın en iyi konvansiyonel denizaltısı kabul edilebilecek olan Soryu'nun maliyeti ilgi çekici.

Hemen yukarıdaki grafik, elde edilebilen veriler ışığında tamamı olmasa da günümüzün pek çok denizaltı tasarımının ton başına maliyetlerini yaklaşık olarak karşılaştırabilme olanağı sağlayabilmektedir.

Tabii ilk bakışta hemen dikkat çeken husus Hindistanın vahim durumudur. Herhangi bir HBT sistemine bile sahip olmayan bir konvansiyonel denizaltı için ödediği bedel açıkça fahiştir. Üstelik bu bedel resmi verilere dayanmaktadır ve projede yaşanan sorunlardan sonra gerçek maliyetin daha altı denizaltıdan sadece biri denize indirilebildiği halde bu değerin bile çok üstüne çıkacağı konuşulmaktadır. Fakat Hint askeri projelerinde böyle durumlar sıklıkla ortaya çıkabiliyor.

Onların tarzları böyle, bizi fazla ilgilendirmez diye düşünülebilir ama Hindistan ve Türkiyenin askeri projelere yaklaşımları ve davranışları aslında çok büyük bâzı benzerlikler göstermekte olduğu için oradaki gelişmeleri de izlemek bizim açımızdan gâyet faydalı olabilir.

Özellikle her iki ülkenin de teknoloji transferi ve ortak üretim gibi masallarla batı tarafından aynı şekilde ve kolayca söğüşlenebilmesi ki grafikteki Scorpene projesi de bunun bâriz bir numunesidir, bu düzeni sağlayacak alt yapıların, "mükemmeliyet merkezi" adı verilen vahim oluşumlara varıncaya kadar tamamen aynı şekillerde tohumlanması gibi faaliyetler gerçekten ibretliktir. Tabii ibret almak isteyen olursa.

Yine de Hindistanın bize bir faydası da olmadı değil. Eğer Hindistan olmasa dünyanın birim maliyet en yüksek denizaltıları belki de Türkiye'ye ait olacaktı!

Cerbe sınıfı olarak başlayan YTDP projesi için resmi bedel, altı denizaltı için 2,060 milyar avro olarak açıklanmıştı. Bu durumda denizaltı başına birim sözleşme bedeli 343,3 milyon avro olarak gerçekleşmiş olur. Portekiz aynı denizaltı için 480 milyon avro, Yunanistan ve Güney Kore ise yaklaşık 550 milyon avro ödedikleri ve denizaltılar tamamen eşdeğer olduğu halde bu durum nasıl açıklanabilir?

Öncelikle Portekiz ile Yunanistan-Güney Kore arasındaki fark imalât sisteminden kaynaklanmaktadır. Portekiz denizaltıları tamamen Almanya'da inşa edilmelerine rağmen diğer iki ülkenin denizaltıları (ilk Yunan Tip214'ü Papanikolis hariç) ilgili ülkelerde inşa edilmiştir veya edilmektedir.

Cerbe sınıfı için konuşursak 343 milyon avroluk sözleşme bedelinin tam olarak neleri kapsadığını bilemediğimiz için kesin bir şey söylemek zor. Ama basit bir mantıkla bunun sadece malzeme ve donanımı kapsadığı ve Türkiye'de gerçekleştirilecek olan işçilik ve imalât maliyetinin bu fiyata dâhil olmadığı tahmin edilebilir. Söz konusu ilâve maliyetler birkaç temel başlık altında toplanmaya çalışılırsa;

1. İstihdam
2. Yeni altyapı ve tezgah ihtiyaçları
3. Elektrik, su, gaz gibi temel tüketim ihtiyaçları

olarak sıralanabilir. Eğer bu maliyetler de kabaca tahmin edilip toplam gerçek maliyet hesaplanmaya çalışılırsa [Resim.1]'de de görüldüğü Cerbe sınıfı maliyetinin eşdeğer Tip214 projelerine yakın seyretmesi gerektiği sonucu elde edilebilir. Velhâsıl Donanmaya teslim edildiklerinde denizaltıların birim maliyetlerinin sözleşme bedelinin yaklaşık (en azından) iki katı olarak gerçekleşmesi muhtemel görünüyor.

Mesela ilâve maliyet kavramını basit bir örnekle açıklamak gerekirse; sadece beş altı bin ton kadar HY sınıfı çeliğin kesilmesi, önısıtması, kaynağı ve sonısıtması için gerekli olan elektriğin maliyeti bile çok büyük seviyelerde gerçekleşecektir. Denizaltılar Portekizin örneğindeki gibi Almanya'da inşa edildiğinde bu maliyet fiyatın içinde olur ama burada inşa edildiğinde ne olacak, Gölcük Tersanesinin cereyan faturalarını HDW mi ödeyecek? Sanmıyorum.

Tabii proje Reis sınıfına dönüştüğünde işler daha da karmaşık bir hâl aldı. Gecikmeler bir tarafa bu değişikliklerle toplam proje maliyetinin yarım milyar avro kadar belki de daha fazla artması muhtemel görünmektedir. Bu sayı nereden geldi derseniz benzer bir durumla uğraşan İspanyanın S80 projesi için açıklanan ilâve maliyet verilerinin faydası olduğu ifâde edilebilir.

Tip209/1.400 sınıfı Türk denizaltılarının da Gölcükte inşa edildiği düşünülürse [Resim.1] de belirtilen maliyetin aslında gerçek maliyetin altında olabileceği sonucuna varılabilir. Ama bu proje eskide kaldığı için ilâve maliyet tahmini ile uğraşmaya pek gerek yok.
Dikkat edilirse Brezilya, Türkiye ve Güney Afrika için eşdeğer denizaltılar söz konusu olduğu halde açıklanan maliyetler üzerinde çok büyük farklar var. Bu durum resmi verilerin genellikle iç siyaset ortamına bağlı olarak gerçeği yansıtmamasından kaynaklanıyor olsa gerek.
Velhâsıl böyle konulardaki resmi veriler genellikle güvenilmezdir ve Brezilya ve Türkiye için gerçek maliyetin en azından Güney Afrika mertebesinde olacağı aşikardır. Muhtemelen Türkiyenin Tip209/1.400'leri için açıklanan sadece ithalât maliyeti olmalı ve yukarıda kısaca açıklandığı gibi Gölcük'te gerçekleşen inşaatın gerçek toplam maliyetini yansıtmıyor olabilir...

Belki bu çalışmanın devamında daha önce ele alınan denizaltıların tasarım/mühendislik yeteneklerine bağlı muhtemel etkinlik seviyelerinin birim maliyetleriyle birlikte değerlendirmesiyle daha da ilgi çekici bâzı sonuçların (maliyet/etkinlik) elde edilebilmesi söz konusu olabilir.